Sačuvan je njegov pejzaž manjih razmera (32 x 40 cm) na parohiji u Staroj Pazovi, koji je kasnije Ljudmila Hurbanova poklonila petrovačkom muzeju. Slika nije potpisana, pretpostavlja se da je nastala 60-tih godina 19. veka, kada je Benjamin Reis bio sveštenik u Staroj Pazovi. Inače Benjamin Reis, o čijim likovnim sklonostima se kod nas gotovo uopšte nije pisalo, rođen je u Petrovcu 22. oktobra 1841. god. Tu je stekao i osnovno obrazovanje a kasnije se školovao u Novom Vrbasu, na Evangelističkom liceju u Bratislavi i u Velikom Kerešu. Teologiju je završio u Halu i Bazelu a godine 1866. je bio izabran za evangelističkog sveštenika u Staroj Pazovi. Sudbina ni njemu nije bila naklonjena – kao ni prema drugim likovnim pregaocima ovdašnjih Slovaka iz 19. veka. Umro je mlad (32.god.) 25. jula 1873. god. za vreme velike epidemije kolere u Staroj Pazovi.

Prvi slikar, sa dužim životnim i stvaralačkim vekom, i sačuvanim brojnijim delima, bio je akademski slikar Karol Miloslav Lehotski, rođen 16. novembra 1879. god. u Laliću. K. M. Lehotski je ujedno bio i prvi profesionalni slikar i slobodan umetnik iz redova vojvođanskih Slovaka. Umetničko obrazovanje stekao je na Akademiji likovnih umetnosti u Pragu, u klasi Maksa Pirnera i kasnije na bečkoj akademiji. Slikao je i crtao među vojvođanskim Slovacima posebno u Laliću, Gložanu, Iloku i Petrovcu, ali i u Slovačkoj, naročito u Martinu, u Češkoj u Pragu a naročito u moravskim gradovima. Umro je 4. marta 1929. god. u Brnu, gde je i sahranjen.

Foto arhiv: Vladimír Valenćik

Karol Miloslav Lehotski spada u najznačajnije slovačke slikare sa početka 20. veka u celokupnim slovačkim razmerama. Na njegovim slikama, sem impresionističkih uticaja i povećanog interesovanja za svetlost, osobito na pejzažima primetni su elementi secesijskog dekorativnog simbolizma, naročito u kasnijem stvaralačkom periodu.

K. M. Lehotski je bio odličan crtač i hipersenzitivan umetnik. Sa druge strane karakterišu ga melanholija i samoća sa izrazitim sklonostima prema mistici i mesijanizmu. U stvaralaštvu su ga pre svega primamljivale njegove filozofske i teozofske vizije koje je uobličavao u likovne alegorije. Figuralne kompozicije ove vrste za njega su bile i najvrednije. Njegovi najbrojniji radovi su pejzaži, dok je kod nas sačuvan najveći broj portreta, koji odslikavaju izvanrednu portretsku nadarenost i umeće Lehotskog.

Sledeća zaslužna ličnost za  izgradnju čvrstih temelja savremenog razgranatog stvaralaštva slovačkih slikara u Srbiji bila je akademska slikarka Zuzka Medveđova (1897 – 1985). Rođena je u Petrovcu i prirodni umetnički talenat unapredila je slikarskim školovanjem, najpre privatno u Pragu kod prof. Engelmilera, zatim u Zagrebu i konačno na Akademiji likovnih umetnosti u Pragu kod profesora Jakuba Obrovskog i Maksa Švabinskog.

Foto arhiv: Vladimír Valenćik

Likovno stvaralaštvo Zuzke Medveđove nadovezuje se na tradiciju slovačkog slikarstva narodnih žanrova, čije osnove je polovinom 19. veka utemeljio istaknuti slovački slikar i litograf Peter Mihal Bohunj (1822 – 1879). Osnovu likovnog stvaralaštva Zuzke Medveđove čini orijentacija na Bohunjov likovni program primenjen na motive iz života vojvođanskih Slovaka. Njeno narodnopisno slikarstvo lirizuje i veliča prikazane motive, ali ujedno je u vremenskom razmaku steklo značaj etnografskog dokumenta. Zuzka Medveđova je osim toga slikala portrete istaknutih ličnosti iz narodnokulturnog života, kulturnih aktivista i svojih poznanika i prijatelja.

U periodu delovanja K. M. Lehotskog a posebno Zuzke Medveđove poraslo je interesovanje za likovnu umetnost u našim sredinama. Počinje organizovanje izložbi umetničkih radova, a Petrovac postaje centar likovno-umetničkog života. Veći broj ljudi likovno prirodno nadarenih počinje da se bavi, doduše amaterski, ali ozbiljno – slikarstvom. Na ovim umetničko – istorijskim osnovama je sagrađeno razgranato likovno stvaralaštvo i likovni život Slovaka u Srbiji, koji se danas nalazi u kontekstu savremene likovne umetnosti u Srbiji i teži da pronađe svoje mesto i u okvirima celokupne slovačke savremene likovne umetnosti, ali koji ujedno zahvaljujući svojoj prošlosti i uslovljenosti lokalnim specifičnostima i karakteristikama stvara autonomni kontekst, čiji je naziv kod nas likovna umetnost vojvođanskih Slovaka.

Kada govorimo o kulturnim kontekstima likovnog stvaralaštva Slovaka u Srbiji, često se zaboravlja ili samo delimično govori o slovačkim slikarima, koji su u prošlosti delovali na teritoriji današnje Srbije, ali nisu ušli u kontekst istorije likovne umetnosti vojvođanskih Slovaka. Pre svega su to ličnosti koje su zauzele svoje mesto kako u istoriji slovačke, tako i u istoriji srpske likovne umetnosti, ali nisu dospeli u specifičan i relativno autonomni manjinski kontekst likovnog stvaralaštva vojvođanskih Slovaka. Mesto delovanja ovih slovačkih slikara bila je Srbija, tačnije Beograd.

Prvi slovački umetnik koji je radio u Beogradu – iako vrlo kratko – bio je jedan od najznačajnijih slovačkih slikara i vajara u 19. veku Jozef Božateh Klemens (1817 – 1833) koji je na poziv Janka Šafarika doputovao u Beograd 1855. god. Radio je u Beogradu kao likovni pedagog i vajar, navodno je u ovom periodu izradio i bistu Karađorđa.

Foto arhiv: Vladimír Valenćik

U istoriji srpske likovne umetnosti mnogo dublje tragove je ostavio Ciril Kutljik (1869 – 1900), koji je zahvaljujući velikoj istrajnosti i težnji uspeo da osnuje prvu slikarsku školu u Srbiji. Pre Cirila Kutljika, od 1845. god. je bilo nekoliko neuspelih pokušaja sa osnivanjem umeničke škole u Beogradu. Cirilu Kutljiku je to prvom pošlo za rukom. Dana 3. septembra 1895. god. sa radom počinje prva Srpska crtačko-likovna škola. Interesovanje za školovanjem na poziv Kutljika je pokazalo 80 učenika, od kojih je 30 pohađalo nastavu.

Nasuprot preprekama od strane nekih domaćih umetnika i Ministarstva školstva od kojeg nije dobio finansijsku pomoć, Ciril Kutljik je uspešno vodio školu, sve do svoje prevremene smrti. Umro je u 31 godini 1900. god. Kutljikova Srpska crtačko-slikarska škola pak nije prestala sa radom. Rista i Beta Vukanović su je otkupili od Kutljikove udovice. Kasnije posle prvog svetskog rata, Kutljikova škola je isprva bila državna a 1937. god. je na njenim osnovama nastala u Beogradu Likovna akademija.

Foto arhiv: Vladimír Valenćik

Kutljikova umetnička škola nije bila jako zahtevna. Ciril Kutljik je svoju školu shvatao kao pripremu za talentovane učenike kako bi nastavili sa školovanjem na umetničkim akademijama u inostranstvu, ili da se osposobe za rad učitelja likovnog, kojih u tom razdoblju nije bilo dovoljno u Srbiji. Prvobitna Kutljikova namera se ispunila. Najtalentovaniji Kutljikovi učenici Dragomir Glišić, Borivoje Stanković, Kosta Milićević, Milan Milanović i Nadežda Petrović postali su preteče likovnog izražavanja u Srbiji.

Ciril Kutljik je održavao kontakte i sa Slovacima u Vojvodini. Bile su to pre svega porodične veze. Njegov deda Jan Kutljik (II.) je bio učitelj u Staroj Pazovi, gde se rodio i Cirilov otac Bohdan, a njegov stric Feliks je bio sveštenik u Kulpinu.

Za vreme svog boravka u Beogradu Ciril Kutljik je osim pedagoškog rada i slikao. Njegovi najpoznatiji radovi iz tog perioda su: Čukur česma, Manastir Vratna, Čučuk Stana, Apoteoza izmirenja Aleksandra Obrenovića sa knezom Nikolom Crnogorskim, Kraljević Marko ubija Aždaju a za izložbu u Parizu 1900. god. je spremio sliku Ulazak svetog Save u Jerusalim. Tako se Ciril Kutljik – stvaranjem istorijskih kompozicija, žanrovskih scena i portreta – uključio u tok srpskog slikarstva narodnog romantizma.

Treći slovački slikar, koji je deo svog stvaralačkog života proveo u Beogradu, bio je jedan od najznačajnijih vajara sa početka 20. veka Jan Koniarek (1878 – 1952). J. Koniarek se školovao u Budimpešti i Rimu. Kasnije je radio u Minhenu kao asistent, i ovde se upoznao sa brojnim studentima iz Srbije, što ga je podstaklo da 1906. god. doputuje u Srbiju. Najpre je radio u Čačku a kasnije 1908. god. se preselio u Beograd, gde je radio kao likovni pedagog. U Beogradu je učestvovao na mnogim konkursima za reljefe i kipove. Pobedio je na konkursu za predlog i izradu Čukur česme. Osim toga u Svilajncu je izradio Sinđelićev spomenik a u Beogradu izradio biste članova kraljevske porodice, Aleksandra Karađorđevića, Nikole Pašića, Mine Pavlovića, Uroša Predića i drugih značajnih ličnosti Srbije iz tog vremena. Za Ministarstvo privrede je izradio monumentalne kipove rasejevača i kosca. Njegov najznačajniji rad iz beogradskog perioda je Glava Jovana Krstitelja, koji se nalazi u kolekciji Narodnog muzeja u Beogradu. Ovaj Koniarekov rad je dobio i brojna priznanja ne samo u Beogradu, nego i u Sofiji, Minhenu i Briselu.

Foto arhiv: Vladimír Valenćik

U Srbiji se Jan Koniarek posve uključio u likovna dešavanja. Izlagao je zajedno sa srpskim slikarima 1908. god. na Prvoj izložbi Srpskog umetničkog udruženja u Beogradu, 1910. god. u Somboru na Prvoj srpskoj umetničkoj izložbi i ponovo u Beogradu na izložbama udruženja srpskih umetnika Lada. Takođe je izlagao i 1912. god. u Beogradu na Četvrtoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi. Stvaralački umetnički rad Jana Koniareka u Beogradu prekinut je balkanskim ratom, u kome je učestvovao kao dobrovoljac. Za vreme prvog svetskog rata je Koniarekov atelje u Beogradu bio uništen. Iako je dobio pozive iz Beograda i drugih gradova Kraljevine SHS, Jan Koniarek se nakon rata nastanio u Slovačkoj.

Ovaj doprinos o počecima likovnog stvaralaštva kod vojvođanskih Slovaka i slovačkim slikarima koji su u prošlosti delovali na teritoriji Srbije, treba shvatiti samo kao osnovnu informaciju o ovoj široj, za javnost gotovo nepoznatoj i nedovoljno ispitanoj problematici. Sigurno da još postoje ličnosti iz davnije istorije slikarstva Slovaka na ovoj teritoriji koje nismo obuhvatili u ovom sažetom pregledu. Takav je na primer i unuk majstora krznara Adama Ponjičana iz Padine, akademski slikar Adam Ponjičan ml., kasnije profesor na umetničkoj akademiji u Segedinu, u padinskoj osnovnoj školi je sačuvan njegov pejzaž koji prikazuje Đurišov salaš a u padinskoj crkvi oltarska slika. Za istoriju slikarstva Slovaka u ovim krajevima interesantna je i ličnost Danijela Abafija. O njegovim umetničkim sklonostima znamo na osnovu sačuvanih slika u Kisaču, u porodici pokojnog časnog gospodina biskupa Andreja Beređija. Ova zanemarena problematika koja sačinjava značajan segmenat kulturne istorije Slovaka u Srbiji iziskuje naredno i temeljno proučavanje.

Vladimir Valenćik